Open Access is een brede internationale beweging die streeft naar gratis en open online toegang tot wetenschappelijke publicaties en data. Een publicatie wordt gedefinieerd als ‘open access’ wanneer er geen financiële, wettelijke of technische belemmeringen zijn om toegang te krijgen.

Typen Open Access

Er zijn verschillende manieren op Open Access te bereiken. De meest bekende zijn de ‘gouden’ en de ‘groene’ routes. De gouden route houdt in dat (volledige) tijdschriften en artikelen Open Access worden gepubliceerd via uitgeversplatforms. Auteurs of instellingen komen daarbij samen tot licentieovereenkomsten met uitgevers over de vergoeding voor hun werkzaamheden. Open Access via de groene route houdt in dat academische publicaties worden gedeponeerd in een publiek toegankelijke database die wordt beheerd door een onderzoeksorganisatie.

Open Access in Nederland

Open Access is, bij voorkeur via de gouden route, als norm voor wetenschappelijk publiceren gesteld. Sinds 2020 moet wetenschappelijke informatie gebaseerd op publiek gefinancierd onderzoek toegankelijk zijn in het publieke domein. Afspraken over omvang en vergoedingen van Open Access publiceren komen tot stand via licentieovereenkomsten tussen universiteiten, hogescholen, agencies en uitgevers. In de huidige transitieperiode bestaan, naast pure Open Access-publicaties, abonnements- en licentie-uitgaven naast elkaar. Op dit moment wordt ongeveer tachtig procent van wetenschappelijke publicaties Open Access gepubliceerd via de gouden route. De overige twintig procent past de groene route nog toe als transitiemogelijkheid.

Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap is primair verantwoordelijk voor de concrete invulling van het landelijke Open Access-beleid. In opdracht van het ministerie heeft de Vereniging van Universiteiten een pilot uitgevoerd naar de implementatie van het Open Access-beleid in Nederland. Daarbij gaat het met name over de vraag hoe de transitie van de groene naar gouden route het beste kan worden vormgegeven. De resultaten daarvan worden besproken met het ministerie en de verschillende betrokken stakeholders, waaronder de brancheorganisatie voor uitgevers.

Rol van uitgevers

Van oudsher kenmerkt Nederland zich door een sterke uitgeversbranche die internationaal wordt erkend voor haar hoge kwaliteit en als belangrijke werkgever. Daarnaast hebben uitgevers een belangrijke rol in de (Nederlandse) wetenschappelijke informatieketen. Daarmee draagt zij bij aan Nederland als kenniseconomie. Zo investeren uitgevers bijvoorbeeld in:

1. De peer-review, validatie en kwalitatieve selectie van publicaties,

2. Het waarborgen van de vindbaarheid en metadatering,

3. Het platform-onafhankelijk beschikbaar stellen van de publicatie voor het brede publiek in een beveiligde omgeving om illegaal gebruik tegen te gaan, zoals bijvoorbeeld in rooftijdschriften,

4. De opmaak van wetenschappelijke werken, zoals illustraties, statistieken en ander redactiewerk,

5. Het ontwikkelen van nieuwe validatiemetrices, en

6. Het verder innoveren van de geavanceerde publicatieplatformen.

MEVW en Open Access

Het Open Access-beleid brengt ondertussen een aantal implicaties aan het licht. Zowel tijdens als na het lopen van de pilot van de VSNU heeft MEVW input meegegeven. In het bijzonder maakt MEVW zich zorgen over een drietal punten:

1. Een generieke toepassing van een embargotermijn van zes maanden sluit slecht aan bij de pluriformiteit van het Nederlandse uitgeeflandschap. Zo zijn er disciplines waar publicaties relatief snel dateren en andere die langer meegaan.

2. Hoewel groen Open Access publiceren in de Auteurswet uitdrukkelijk is beperkt tot korte werken van wetenschappelijke aard, is in de wetenschappelijke, hoger beroepsonderwijs- en professionele markten sprake van een steeds sterkere tendens om Open Access op te rekken naar vakinformatieve publicaties en studiemateriaal. Hierdoor kan de markt voor studieboeken en vakinformatie ernstig verstoord raken en wordt de overstap naar de gouden route ontmoedigd.

3. Het Open Access beschikbaar stellen van de definitieve, gepubliceerde versie ontneemt uitgevers de mogelijkheid om de gemaakte kosten terug te kunnen verdienen.

Onze positie

MEVW ondersteunt het streven van de Nederlandse overheid om honderd procent Open Access te realiseren via de gouden route. Wij doen dit onder andere door uitgevers te faciliteren bij complexe vraagstukken rondom Open Access en door hun belangen rondom het onderwerp in te brengen bij de stakeholders in de politiek en met ketenpartners in het onderwijs. Het uiteindelijke doel is om tot duurzame oplossingen te komen rekening houdend met de pluriformiteit van wetenschappelijke disciplines en de daarbij horende uitgevers.

Voornamelijk kleine- en middelgrote uitgevers hebben nog geen licenties kunnen afsluiten met instellingen om zo over te stappen van de groene naar de gouden route. Hierbij is het belangrijk auteurs en uitgevers de ruimte te geven om op maat gemaakte afspraken te maken ten aanzien van de toegepaste embargoperiode en de versie die wordt gepubliceerd. Alleen zo kan de transitie naar de gouden route op een beheerste wijze worden gerealiseerd.

Onze positie en aandachtspunten zijn nader uitgewerkt in ons position paper.